1404/02/19
تحلیلی بر کتاب سال صنعت پتروشیمی ایران؛
تحلیل صفحه 42 تا 45 کتاب سال صنعت پتروشیمی
همانگونه که ملاحظه می‌فرمایید ذات مشترک مصرف آب و مفهوم همبسته مصارف آب صنعتی اقتضا می‌نماید که این صفحات را به صورت متمرکز و در هم تنیده تحلیل نماییم.
2- در حاشیه صفحه 42 کتاب سال پتروشیمی ایران آمده است: «بررسی سهم مصارف مختلف آب در بخشهای مختلف حاکی از آن است که بخش کشاورزی به تنهایی 90.8 درصد از 110 هزار میلیون مترمکعب آب مصرفی سالیانه کشور را به خود اختصاص می‌دهد در حالی که سهم صنعت پتروشیمی مجموعا 0.3 درصد، معادل ۳۲۰ میلیون مترمکعب در سال است». به تحلیل این مقایسه مجدد بر خواهیم گشت. اما به نوعی قیاسی مع الفارق است که ذهن مخاطب را از حقیقت ماجرا دور میکند.
۳- در صفحه 42 کتاب سال صنعت پتروشیمی، ۲ عدد و ۴ درصد بیان شده است. عدد نخست عدد درشت صدو ده هزار میلیون متر مکعب آب مصرفی سالیانه در کشور است. قطعاً متولیانی غیر از صنعت پتروشیمی و نفت ایران، میبایست پاسخگوی این عدد و شدت مصرف انرژی در آن باشند. عدد دوم عدد ۳۲۰ میلیون متر مکعب در سال است.
4- عدد ۳۲۰ میلیون متر مکعب در سال را اگر بر سیصد و سی روز یعنی روزهای نرمال کاری در واحدهای تولیدی و عملیاتی صنعت پتروشیمی تقسیم کنیم، برمبنای قاعده ای سر انگشتی، به عدد یک میلیون مترمکعب در روز میرسیم. یعنی مصرف آب صنعت پتروشیمی در هر ۲۴ ساعت معادل تقریباً یک میلیون متر مکعب میباشد و اگر آن را به لیتر بیان کنیم صنعت پتروشیمی ایران در هر شبانه روز یک میلیارد لیتر آب مصرف میکند. باز به این عدد باز خواهیم گشت.
۵- اما در مورد نسبتهای بیان شده در صفحه 42 کتاب سال صنعت پتروشیمی، ۷.۴ درصد مصارف شهری یعنی معادل ۷۴۰۰ میلیون متر مکعب یعنی معادل ۷۴۰۰ میلیارد لیتر در سال در مصارف شهری در ایران آب مصرف میگردد. اگر جمعیت ایران را نیز به صورت قاعده سر انگشتی ۷۴ میلیون نفر فرض کنیم آن گاه به سرانه مصرف هر ایرانی از مصارف خانگی به میزان صد هزار لیتر در سال میشود. با تقسیم این عدد بر ۳۶۵ روز سال به عدد مصرف سرانه ۲۷۴ لیتر در ۲۴ ساعت برای هر ایرانی در مصارف خانگی میرسیم.
۶- متوسط مصرف جهانی آب در مصارف خانگی ۱۳۵ لیتر در ۲۴ ساعت برای هر یک نفر میباشد. ملاحظه می‌فرمایید که متوسط مصرف آب خانگی در ایران دقیقاً دو برابر متوسط جهانی آن میباشد. یعنی ۱۰۰ درصد بیشتر از متوسط بشریت، آب خانگی مصرف می‌کنیم. ناخودآگاه به یاد این آیه ۲۷ سوره اسرا افتادم:
إِنَّ الْمُبَذِّرِينَ كَانُوا إِخْوَانَ الشَّيَاطِينِ ۖ وَكَانَ الشَّيْطَانُ لِرَبِّهِ كَفُورًا
به درستی که اسرافكاران برادران شيطان ها هستند، و شيطان همواره نسبت به پروردگارش ناسپاس بوده است.
Indeed the wasteful are brothers of satans, and Satan is ungrateful to his Lord.
۷- در مورد مصارف کشاورزی به دلیل شیوههای آبیاری سنتی و غرقابی متداول در عمده بخش کشاورزی و همچنین شرحه شرحه بودن زمینهای کشاورزی و عدم وجودِ کشتِ صنعتی عظیم و یکپارچه‌سازی زمینهای کشاورزی و دلایل متعدد دیگر که از حوصله این تحلیل خارج است و در جای دیگری باید به عدد ۹۰.۸ درصد پرداخته شود.
۸- در مورد حاصل جمع مصارف صنعتی نیز به عدد ۱.5 درصد میرسیم. هر چند در برخی از منابع بین‌المللی عدد ۲ درصد مصارف صنعتی آب برای صنایع ایران گزارش شده است. یعنی در مجموع صنعت ایران در وضعیت موجود برابر با ۲۰۰۰ میلیون مترمکعب آب مصرفی در سال دارد.
۹- در حاشیه صفحه 43 از کتاب سال صنعت پتروشیمی ایران آمده است: «صنعت پتروشیمی ایران به عنوان یکی از صنایع مادر و راهبردی سالانه ۳۲۰ میلیون مترمکعب آب مصرف می‌نماید از این مقدار ۴۷ درصد معادل ۱۵۰ میلیون مترمکعب سهم مجتمع‌های مستقر در عسلویه است که منابع آب خلیج فارس را برداشت میکنند. هاب ماهشهر نیز با سهم ۳۴ درصد، معادل ۱۱۰ میلیون متر مکعب مورد نیاز خود را از سرریز آب کارون به خلیج فارس برداشت میکند. لذا تنها ۶۰ میلیون مترمکعب آب مورد نیاز صنعت پتروشیمی از منابع آبهای داخل سرزمینی تامین میگردد».
این اعداد ۳۲۰ میلیون متر مکعب آب مصرفی و ۱۵۰ میلیون مترمکعب در منطقه عسلویه و ۱۱۰ میلیون مترمکعب در منطقه ماهشهر به ازای یک سال مصرف میباشد. دوم اینکه اساساً این استدلال از پای‌بست ویران است. خوزستان از بی‌آبی و تشنگی در خود میتپد اینکه بگوییم ۱۱۰ میلیون مترمکعب آب مورد نیاز هاب ماهشهر از سرریز آب کارون به خلیج فارس برداشت میشود و منظور ما همین باشد که روغن ریخته را خرج امامزاده کردیم، مغالطهای آشکار است.
۱۰- در مورد منطقه عسلویه نیز درست است که آب خام از خلیج فارس برداشت میشود اما فرایندهای بسیار سنگین انرژیبَر پیچیده تصفیه روی آن انجام میشود تا به استاندارد آب صنعتی می‌رسد و حجم دورریزهای بسیار سنگین تا معادل ۲۵ درصد از آب ورودی نیز در سیستم های اسمز معکوس و تبخیر کنندهها مجدد به محیط زیست بر میگردد.
۱۱- در منطقه شمال نیز عمدتاً شرکتهای پتروشیمی از آبهای سطحی، آب بندها، آب پشت سدها، آب چاه‌ها و سفره‌های زیر زمینی استفاده میکنند. بنابراین هر یک لیتر آب خامی که بتوان آن را در نتیجه مصرف بهینه صرفه‌جویی کرد خدمتی عظیم به کاهش مصرف منابع طبیعی و خدمتی به بزرگتر و بالاتر از آن به حفظ محیط زیست و کاهش آلودگی‌های مترتب و پساب‌های برگشتی از واحدهای صنعت پتروشیمی کشور را به دنبال خواهد داشت.
۱۲- برای اینکه تصویر روشنتری از حجم آب مصرفی در صنعت پتروشیمی ایران داشته باشیم کافیست عدد ۳۲۰ میلیون متر مکعب آب در سال را بر عدد ۱۳۵ لیتر در ۲۴ ساعت سرانه استاندارد مصرف جهانی آب به ازای هر شهروند تقسیم کنید.
اگر ابتدا ۱۳۵ لیتر در ۲۴ ساعت را در ۳۶۵ روز در سال ضرب کنیم به عدد ۴۹۲۷۵ لیتر در سال میرسیم که اگر آن را برای راحتی محاسبات ۵۰ هزار لیتر در سال فرض کنیم. با تقسیم عدد ۳۲۰ میلیارد لیتر آب مصرفی در سال در صنعت پتروشیمی معادل مصرف آب یک شهر با ۶۴۰ هزار نفر جمعیت معادل میگردد.
13- واقعیت اینست که بخش اعظم، شاید بیش از ۹۰ درصد آب صنعتی مصرفی در پتروشیمی در برج‌های خنک‌کننده مصرف شود. در حالی که به عنوان مثال ۳ دهه است که وزارت نیرو با تغییر کاربری برج های مرطوب به برج های خشک مدارهای بسته خنک سازی آب را جایگزین نموده است. هر چند در دنیای صنعتی و مدرن امروز بخارات حاصل از همین برج های خنک کننده در مدار باز را نیز احیا و بازیافت میکند.
۱4- در حاشیه صفحه 44 از کتاب سال صنعت پتروشیمی با موضوع مصرف صنعت پتروشیمی از آبهای داخل سرزمینی آمده است: «مقایسه میزان مصرف آب مورد نیاز صنعت پتروشیمی با مجموع آب مصرفی در بخشهای مختلف حاکی از سهم شش صدم درصدی است که نشان از سهم ناچیز و پایین صنعت در مصرف آب است. حجم ۶۰ میلیون مترمکعب آب مصرفی داخل سرزمینی صنعت پتروشیمی معادل ۱۹ روز مصرف آب شهر تهران است. البته باید این نکته را مد نظر داشت که یکی از عوامل اصلی در مکان یابی مناسب مجتمع های پتروشیمی لحاظ کردن محدودیت‌های منابع آبی است». واقعیت این است که چنین تحلیلی ما را به گمراهی کامل می‌کشاند. دلایل مختلف متعدد اشتباه بودن چنین تحلیلی دیگر بندهای قبلی و همچنین در کتاب "روشهای پیشرفته در صنعت تصفیه آب" به طور مبسوط مورد بحث و بررسی قرار گرفته است.
15- مطلب دیگری که در هیچ یک از داده های کتاب سال پتروشیمی آورده نشده این است که ما بین آب طبیعی حاصل از هر منبعی که نظیر چاه، رودخانه یا دریا باشد با آب صنعتی از نوع فیلتر شده، از نوع اسمز معکوس و نوع بدون یون تفاوت بسیار بسیار سنگین و پر هزینه ای وجود دارد، که محاسبات آن در حوصله این کتاب نیست. برای آگاهی بیشتر از دانش تولید آب صنعتی شما را به همان ۶۰۰ صفحه مطالب کتاب «روشهای پیشرفته در صنعت تصفیه آب» ناشر انتشارات پتروشیمی تالیف اینجانب محمد کرمانی ارجاع می‌دهم.
16- اساساً بزرگترین مانع توسعه واحدهای صنعت پتروشیمی در نیمه شرقی کشور به طوری که در هفتاد سال گذشته به جز پتروشیمی خراسان هیچ واحد صنعتی پتروشیمی در نیمه شرقی کشور ساخته نشده و تمامی 58 مجتمع تولیدی و یوتیلیتی در حال کار در نیمه غربی کشور و عمدتاً در دو هاب عسلویه و ماهشهر هستند، به منابع عظیم آب شیرین و دریا دسترسی دارد. از جدیدترین توجیهات برای اهل سیاست، نمایندگان مجلس و مقامات محلی همین موضوع آب میباشد که به وسیله آن می‌توان جلوی ضرر و زیان هنگفت و جبران‌ناپذیر پروژه‌هایی نظیر توسعه استانی پتروشیمی‌ها را در شمال، مرکز و شرق ایران گرفت و به جای آن توسعه صنعت پتروشیمی را در هاب‌های هفتگانه مستقر در ۲۰۰۰ کیلومتر حاشیه در خلیج فارس و دریای عمان متمرکز نمود.
۱7- در حاشیه صفحه 45 کتاب سال صنعت پتروشیمی آمده است: «مقایسه میزان مصرف آب فرایندهای اصلی صنعت پتروشیمی، در شرایط آب و هوایی مختلف گویای نکات بسیار جالبی است. فرآیندهای تبدیل گاز طبیعی به پلی الفینها با توجه به تعداد واحدهای فرآیندی از مصرف بالای آب برخوردار هستند. به طوری که در شرایط آب و هوایی خشک سالانه ۱۲.۹ میلیون متر مکعب آب در این واحدها مصرف میشود. در مقابل واحدهای پلی‌اتیلن سبک خطی در شرایط آب و هوایی خشک تنها ۱.۹ میلیون متر مکعب آب نیاز دارد. شاخص میزان مصرف آب هر یک از واحدهای فرآیندی صنعت پتروشیمی به صورت غیرمستقیم مکان مناسب جهت طراحی و احداث واحد را نیز مشخص میکند. چرا که واحدهای با مصرف بالا مطمئناً نیاز است که در حاشیه سواحل و مناطق که تنش آبی ندارند برنامه‌ریزی و ساخته شود».
18- همانگونه که به درستی در توضیح بند ۱۷ از متن کتاب سال صنعت پتروشیمی آمده است واحدهایی که دارای کراکینگ یعنی شکستن واکنش مجدد گاز در حضور بخار آب برای فرآیندهای تولیدی خود می‌باشند نیاز به تبادل حرارت بسیار بسیار بالایی دارند به طوری که از ۶ میلیون مترمکعب تا ۱۲ میلیون مترمکعب در سال مصرف آنها در شرایط فعلی است و هر چه به سمت واحدهای پلیمری به‌ویژه پلیمرهای مهندسی و محصولات زنجیره صنایع تکمیلی صنعت پتروشیمی جلو میرویم میزان مصرف آب آنها به شدت کاسته میشود تا جایی که در نهایت به کمتر از صد هزار متر مکعب در سال می‌رسد.
19- آنچه در مجموع می‌توان بر آن تاکید جدی و حیاتی نمود این مطلب است که آب اساسی ترین فاکتور در توسعه واحد های صنعت پتروشیمی به‌ویژه واحدهای بالادست و میان دست این صنعت شامل واحدهای تولیدکننده مواد پایه و شیمیایی و همینطور محصولات میانی صنعت پتروشیمی میباشد. بی‌توجهی یا کم توجهی به این عنصر حساس و بنیادی در توسعه صنعت پتروشیمی و گسترش لجام گسیخته آن به داخل قلمرو سرزمینی علاوه بر مسائل زیست محیطی مهار ناشدنی که ایجاد میکند خود این صنعت را نیز در بلند مدت با خطر انقراض و از سرویس خارج شدن واحدهای آن در نتیجه جنگ آب بین مصارف شهری و مصارف صنعتی می‌کشاند.
20- جمع بندی اینکه آب نه تنها مایه حیات بشر است بلکه آب مایه حیات و استمرار و هرگونه تصمیمی برای استقرار صنعت پتروشیمی در هر نقطه از این کشور میباشد. آب حتی بر عوامل حیاتی دیگر نظیر دسترسی به خوراک پایدار، قلمرو درون سرزمینیِ مصرف محصولات پتروشیمی و امکان باز توزیع و صادرات محصولات تولیدی اِشرافیت کامل دارد و آنها را در جایگاه دوم پس از اطمینان منبع دائمی و پایدار و در عین حال ارزان قیمت آب‌خام برای توسعه صنعت پتروشیمی دارد.