1404/07/28
تکمیل زنجیره ارزش؛ اجبار است!
1. وابستگی شدید به خوراک گازی:
نخستین نقطه ضعف بزرگ صنعت پتروشیمی در وابستگی بالا به خوراک گازی است به طوری که بیش از ۷۰ درصد خوراک واحدهای پتروشیمی ایران از گاز تامین می‌شود. این امر باعث شده است که این صنعت به شدت تحت تاثیر ناترازی و نوسانات تولید گاز قرار بگیرد. صنعت پتروشیمی ایران در سبد خوراک خویش تنوع کمی دارد و استفاده از خوراک های دیگر از جمله نفتا و گازوئیل باعث کاهش انعطاف‌پذیری و افزایش ریسک شده است.
2. فرسودگی و پایین بودن راندمان واحدهای تولیدی:
معضل دیگر این صنعت، چالشی به نام فرسودگی است. بسیاری از مجتمع‌های پتروشیمی قدیمی مانند شیراز، اراک و خراسان با فناوری‌های قدیمی و احتمالا منسوخ شده کار می‌کنند که مصرف انرژی بالا و در عین حال راندمان پایینی دارند به گونه ای که نرخ استفاده از ظرفیت اسمی (Capacity Utilization) در بسیاری از واحدها به دلیل فرسودگی ماشین‌آلات، توقف‌های مکرر برای تعمیرات و کمبود قطعات یدکی، پایین‌تر از استانداردهای جهانی است.
3. ضعف در زنجیره تامین و تکنولوژی:
شوربختانه تحریم‌ها و سومدیریت موجب محدودیت در دسترسی به فناوری‌های روز، کاتالیست‌ها و ماشین‌آلات خاص شده و توسعه و حتی نگهداری واحدهای موجود را با چالش مواجه کرده است. در این میان نواقص لجستیکی هم یک چالش جدی است. سیستم‌های حمل و نقل شامل زمینی، ریلی و بندری برای صادرات محصولات به اندازه کافی توسعه نیافته و هزینه‌بر است. مشکلات صادرات از بنادر جنوبی به ویژه در فصل تابستان یک معضل قدیمی است.
4. تمرکز بر محصولات پایه و کم‌بها (Commodity):
بی توجهی به زنجیره ارزش در برهه کنونی چالشی اساسی است. سبد محصولات تولیدی ایران عمدتاً بر روی محصولات پایه پتروشیمی مانند متانول، اوره، آمونیاک، اتیلن و پروپیلن متمرکز است و در مقابل سهم محصولات با ارزش افزوده بالا (Specialty & Performance Chemicals) مانند پلیمرهای مهندسی، کامپاندهای خاص، چسب‌ها و مواد دارویی ناچیز است. این امر باعث شده درآمد صنعت به شدت تحت نوسان قیمت‌های جهانی این محصولات پایه باشد.
5. چالش‌های مالی و سرمایه‌گذاری:
محدودیت در انتقال ارز، مشکلات تامین مالی بین‌المللی و ریسک بالای سرمایه‌گذاری به دلیل تحریم‌ها، جذب سرمایه‌گذار خارجی و فناوری را بسیار دشوار کرده است. همچنین سرمایه‌گذاری ناکافی در بخش تحقیق و توسعه (R&D) برای توسعه محصولات جدید و فرآیندهای بومی شرایط را برای این صنعت سخت کرده است.
6. ضعف در بازاریابی و برندینگ بین‌المللی:
نکته نگران کننده دیگر در صنعت پتروشیمی، ضعف در مارکتینگ است. اگرچه ایران یکی از بزرگترین صادرکنندگان محصولات پتروشیمی است، اما در ایجاد برندهای معتبر بین‌المللی و حضور موثر در زنجیره تامین جهانی ناموفق بوده است. فروش عمدتاً به صورت فوب و بر اساس قیمت‌های لحظه‌ای انجام می‌شود.
راهکارهای تکمیل زنجیره ارزش صنعت پتروشیمی
تکمیل زنجیره ارزش به معنای حرکت از تولید محصولات پایه (Upstream) به سمت تولید محصولات میانی (Midstream) و نهایی با ارزش افزوده بالا (Downstream) است. راهکارهای زیر برای تحقق این هدف پیشنهاد می‌شود:
1. توسعه خوشه‌های صنعتی و پارک‌های تخصصی:
· ایجاد پارک‌های تخصصی پایین دستی در مجاورت مجتمع‌های بزرگ پتروشیمی (مانند عسلویه، ماهشهر و چابهار). برای مثال ایجاد «پارک صنایع پلیمری» برای تبدیل پلیمرهای پایه به قطعات خودرو، لوله و اتصالات، انواع ورق و فیلم و ایجاد «پارک صنایع شیمیایی خاص» برای تولید حلال‌ها، مواد افزودنی، رنگ‌ها و رزین‌ها که این اقدامات با کاهش هزینه‌های حمل و نقل، دسترسی آسان به مواد اولیه و ایجاد صرفه‌جویی به توسعه زنجیره ارزش کمک شایان توجهی می‌کند.
2. بازطراحی سبد محصول و تمرکز بر محصولات با ارزش افزوده بالا:
تدوین نقشه راه ملی با هدف شناسایی محصولات میانی و نهایی با اولویت بالا بر اساس پتانسیل داخلی، نیاز بازار و فناوری در دسترس بایستی بازطراحی گردد. همچنین حمایت از واحدهای دانش‌بنیان واقعی بایستی به صورت جدی دنبال شود. اعطای تسهیلات ارزی و ریالی، اعطای تخفیف در قیمت خوراک و محصولات پایه به شرکت‌هایی که تمایل به تولید محصولات با ارزش افزوده بالا هستند. مثال عینی در این خصوص به جای صادرات متانول خام، می‌توان با سرمایه‌گذاری روی واحدهای MTO/MTP (تبدیل متانول به الفین) و سپس واحدهای تولید پلیمرهای پیشرفته، ارزش افزوده را چندین برابر کرد.
3. نوسازی و افزایش بهره‌وری:
· اجرای برنامه‌های جامع نوسازی و بازسازی برای واحدهای قدیمی با استفاده از فناوری‌های روز برای کاهش مصرف انرژی و افزایش راندمان و سرمایه‌گذاری روی سیستم‌های کنترل پیشرفته و دیجیتال‌سازی برای بهینه‌سازی فرآیندها ضروری است.
4. توسعه همکاری‌های بین‌المللی و فناوری:
نکته ای که نباید مغفول بماند این است که دیگر نباید به غرب نگاه حمایتی داشت بلکه بایستی تمرکز بر ایجاد مشارکت‌های استراتژیک با کشورهای غیرتحریم‌کننده مانند چین، هند، روسیه و کشورهای منطقه برای انتقال فناوری و تامین مالی باشد. استفاده از مکانیسم‌های خلاقانه مانند معاوضه یا استفاده از ارزهای ملی برای دور زدن تحریم‌ها در مبادلات تجاری بایستی به صورت جدی دنبال شود.از آنجا که کشورمان عضو رسمی بریکس و شانگهای و توافق نامه های ۲۵ ساله با روسیه و‌چین دارد، بایستی از این ظرفیت ها استفاده شود.
5. تقویت زنجیره تامین و لجستیک:
توسعه خطوط ریلی اختصاصی از مجتمع‌های پتروشیمی به بنادر اصلی (به ویژه بندر چابهار) برای کاهش هزینه و زمان حمل و نقل و ایجاد ترمینال‌ها و سیلوهای تخصصی برای نگهداری و صادرات محصولات پتروشیمی در بنادر گامی جدی و ضروری است.
6. تقویت تحقیق و توسعه (R&D) و نیروی انسانی متخصص:
صنعت پتروشیمی ایران اگر تا به اینجا رشد داشته است، به واسطه نیروی انسانی کارآمد و متعهد خویش بوده است. الزام اختصاص درصدی از درآمد شرکت‌های بزرگ پتروشیمی به تحقیق و توسعه، ایجاد مراکز تحقیقاتی مشترک بین دانشگاه‌ها، پژوهشگاه‌ها و صنعت برای حل چالش‌های فنی و توسعه کاتالیست‌ها و فرمولاسیون‌های بومی نکات مهمی است که مستمر و پویا بایستی در دستور کار و مد نظر مدیران پتروشیمی باشد.
کلام پایانی اینکه؛ بی تردید، تکمیل زنجیره ارزش صنعت پتروشیمی ایران یک انتخاب نیست، بلکه یک ضرورت استراتژیک برای خروج از اقتصاد تک‌محصولی و ایجاد اشتغال پایدار است. این انتقال نیازمند اراده ملی، تدوین نقشه راه عملی، جذب سرمایه‌گذاری هدفمند و مهم‌تر از همه، هماهنگی بین تمام ارکان دولت، صنعت و دانشگاه است. موفقیت در این مسیر نه تنها درآمدهای ارزی را پایدارتر می‌کند، بلکه صنایع کشور را از واردات بسیاری از کالاهای واسطه و نهایی بی‌نیاز خواهد کرد.