پتروشیمی جهانی در آستانه بازتعریف تقاضا

برای دهه‌ها، صنعت پتروشیمی به‌عنوان یکی از موتورهای رشد اقتصادی جهان شناخته می‌شد. فرض غالب این بود که با رشد جمعیت و گسترش مصرف، تقاضا برای محصولات پتروشیمی همواره رو به افزایش خواهد بود. اما تحولات اخیر نشان می‌دهد این دوران طلایی رو به پایان است و صنعت وارد دوره‌ای از تغییر ساختاری عمیق و بلندمدت شده است؛ تغییری که نه گذراست و نه محدود به یک منطقه خاص. تحلیل‌های بین‌المللی نشان می‌دهد که با وجود افزایش سرمایه‌گذاری‌ها، رشد عرضه از تقاضا پیشی گرفته و این شکاف، بنیان مدل سنتی رشد در این صنعت را متزلزل کرده است. بر اساس گزارش Boston Consulting Group (BCG)، تقاضای جهانی برای محصولات پتروشیمی در اکثر بازارهای اصلی جهان روندی کند یافته است، در حالی‌که ظرفیت‌های تولید همچنان با سرعت بالا در حال توسعه‌اند. به عنوان نمونه، گزارش Cefic نشان می‌دهد شاخص بهره‌برداری از ظرفیت صنایع شیمیایی در اروپا، تا نیمه نخست سال ۲۰۲۵ به حدود ۷۴.۶ درصد رسیده که ۹.۵ واحد درصد پایین‌تر از میانگین بلندمدت(۲۰۱۴–۲۰۱۹) است. این افت، نشانه‌ای روشن از ضعف تقاضا در بازارهای توسعه‌یافته است. در همین حال، شرکت Wood Mackenzie هشدار داده است که با وجود برخی نشانههای بهبود، احتمالاً تا اوایل دهه ۱۴۱۰ شمسی (دهه ۲۰۳۰ میلادی) جذابیت سودآوری در صنعت پتروشیمی بازنخواهد گشت. از سوی دیگر، گزارش Anchorage Investments نشان می‌دهد ظرفیت جهانی پتروشیمی ممکن است سالانه بین ۷ تا ۱۰ درصد افزایش یابد، در حالی که رشد تقاضا در خوش‌بینانه‌ترین حالت کمتر از نصف این رقم خواهد بود. نتیجه این عدم توازن، کاهش نرخ سودآوری و فشار رقابتی شدید میان تولیدکنندگان است. سه عامل کلیدی که تقاضا را دگرگون کرده‌اند عبارتند از: ۱. اقتصاد جهانی دیگر پتروشیمی‌محور نیست رشد اقتصادی امروز بیش از آنکه به تولید انبوه وابسته باشد، بر خدمات دیجیتال، داده و فناوری متمرکز شده است. شرکت‌هایی مانند مایکروسافت و متا موتورهای اصلی رشد اقتصادی جهان‌اند، نه صنایع مصرف‌محور. از سوی دیگر، پیری جمعیت و کاهش نرخ تولد در کشورهایی مانند چین، ژاپن و کره‌جنوبی موجب کاهش خرید مسکن، خودرو و لوازم مصرفی شده و در نتیجه، تقاضا برای محصولات پتروشیمی نیز افت کرده است. ۲. فناوری، مصرف مواد خام را کاهش داده است تحولات فناورانه مانند نازک‌سازی (Light-weighting) و افزایش استفاده از پلیمرهای بازیافتی، میزان مصرف مواد خام در هر واحد محصول را به شکل محسوسی کاهش داده‌اند. در حالی که ارزش بازار جهانی پتروشیمی تا سال ۲۰۳۴ از ۷۰۰ میلیارد دلار به حدود ۱.۱۹ تریلیون دلار خواهد رسید (رشد سالانه حدود ۶ درصد)، بخش عمده‌ این افزایش ناشی از سرمایه‌گذاری و قیمت‌ها است، نه مصرف واقعی. ۳. فشارهای محیط ‌زیستی و تغییر رفتار مصرف‌کنندگان قوانین جدید برای ممنوعیت پلاستیک‌های یک‌بارمصرف و افزایش آگاهی عمومی نسبت به آلودگی پلاستیکی، مسیر مصرف را تغییر داده است. شرکت‌های بزرگ جهانی در حال تغییر ترکیب تولید خود به سمت مواد زیست‌پایه و محصولات قابل بازیافت هستند. گزارش‌های مؤسسات مشاوره‌ای مانند McKinsey & Company تأکید می‌کنند که صنعت پتروشیمی برای حفظ بازدهی نیازمند نوآوری بنیادی در زنجیره ارزش و مدل اقتصادی است. پیامدهای ساختاری برای صنعت جهانی بر پایه داده‌های BCG، بازده سرمایه (ROCE) در صنعت پتروشیمی جهانی از حدود ۸ درصد در سال ۲۰۱۹ به حدود ۴ درصد در سال ۲۰۲۴ کاهش یافته است. افزون بر این، پیش‌بینی می‌شود تا سال ۲۰۳۰ حجم مازاد عرضه جهانی بین ۲۰ تا ۲۵ درصد افزایش یابد. این روند می‌تواند موجب تعطیلی واحدهای کم‌بازده، ادغام شرکت‌ها و تغییر جهت سرمایه‌گذاری‌ها از تولید انبوه به تولید تخصصی شود. تأثیرات بر صنعت پتروشیمی ایران بازار جهانی جدید برای صنعت پتروشیمی ایران هم فرصت است و هم چالش. از یک‌سو، وجود ظرفیت مازاد جهانی می‌تواند فشار بر قیمت‌های صادراتی محصولات پایه ایران (به‌ویژه پلیمرها و متانول) را افزایش دهد و حاشیه سود را کاهش دهد. از سوی دیگر، با توجه به مزیت نسبی خوراک گازی و زیرساخت‌های گسترده در پارس جنوبی و مناطق ویژه اقتصادی، ایران می‌تواند با تمرکز بر محصولات با ارزش‌افزوده بالا، پتروشیمی‌های تخصصی و زنجیره‌های پایین‌دستی موقعیت رقابتی خود را تثبیت کند. در این مسیر، توسعه طرح‌های بازیافت شیمیایی، تنوع در خوراک (پروپان، بوتان و نفتا) و دیجیتالی‌سازی فرآیندها می‌تواند به کاهش هزینه و ارتقای پایداری تولید کمک کند. همچنین، اتخاذ سیاست‌های صادراتی هوشمند و تنوع‌بخشی به بازارهای هدف آسیایی و آفریقایی، یکی از کلیدهای حفظ سهم بازار در دوره‌ جدید خواهد بود. راهکارهایی برای ورود به عصر جدید •پذیرش واقعیت جدید رشد محدود یا رشد صفر: شرکت‌ها باید فرض نکنند رشد با همان شیب گذشته ادامه پیدا می‌کند، بلکه از همین امروز برای فضای کم‌رشد آماده باشند. •تمرکز بر تخصصی‌سازی و محصولات با ارزش‌افزوده زیاد: به جای افزایش حجم تولید، حرکت به سمت نیمی از بازار که خواهان فناوری‌های پیشرفته، بازیافت یا مواد زیست‌پایه‌اند ضروری است. • بازسازی ساختار تولید و سرمایه‌گذاری هوشمند: از طریق ادغام یا تعطیلی واحدهای کم‌بازده، بازتنظیم سرمایه، ورود به اقتصاد چرخه‌ای (circular economy) و استفاده از فن‌آوری‌های دیجیتال و هوشمند ارزش قابل‌توجهی حاصل می‌شود. گزارش‌های سرمایه‌گذاری در سال ۲۰۲۵ تأکید می‌کنند که تمرکز بر بازیافت شیمیایی، مواد جایگزین و دیجیتال‌سازی به‌سرعت در حال افزایش است. •توجه ویژه به منطقه آسیا و بازارهای نوظهور: اگرچه بسیاری از بازارهای توسعه‌یافته با رشد تقاضا مشکل دارند، رشد منطقه آسیا هنوز امیدبخش است اما نه بدون چالش Wood Mackenzie . هشدار می‌دهد که حتی در آسیا، زیرساخت‌ها، بدهی مصرف‌کننده، و تنش‌های ژئوپلیتیکی می‌تواند مانع رشد شود. جمع‌بندی صنعت پتروشیمی جهان وارد عصر تازه‌ای شده است؛ عصری که در آن رشد آسان جای خود را به رقابت مبتنی بر بهره‌وری، نوآوری و پایداری می‌دهد. برای بازیگران ایرانی، شناخت دقیق تحولات جهانی، چابکی در تصمیم‌گیری و تمرکز بر فناوری‌های نوین، شرط بقا و برتری در این فضای متحول است. در یک جمله، دوران تکیه بر فرمول‌های قدیمی به سر آمده است؛ آینده از آن شرکت‌هایی است که جسارت دیدن جهان را با نگاهی تازه دارند.