1403/10/26
بررسی مدیریت بهینه تامین پایدار مصرف گاز با نگاه به تجربیات جهانی
این اتفاق باعث شکل‌گیری یک پدیده دو وجهی با تاثیر منفی شده است از یک سو ابنیه مسکونی ایران به دلیل عدم رعایت قوانین ممانعت از اتلاف انرژی، بالاترین میزان پرت انرژی در فصول سرد و گرم را دارند و در وجهی دیگر با تبدیل گاز به مولفه بنیادی، سبک زندگی و اتکای انرژی مصرفی مردم ایران، اصلاح آن و تلاش برای تغییر در حامل انرژی (مثلاً از گاز به برق) ممکن است با نارضایتی همراه شود.
مجموع تاثیرات این دو رویداد باعث شده است تا در زمستان ۱۴۰۲ ایرانیان در این فصل سرد روزانه ۶۰۰ میلیون مترمکعب گاز در بخش خانگی مصرف کنند که عددی نجومی است و در هیچ کشوری از جهان مشابه چنین میزان و شدتی از مصرف گاز نظیر ندارد. مرور تجربه کشورهای دیگر در زمینه استفاده بهینه از انرژی با رویکردهای مختلف از جمله تغییر سبک زندگی می‌تواند مرور «درس‌های آموخته» جهان برای سیاستگذاران و تصمیم‌سازان انرژی در ایران باشد.
سوئدی‌ها به انرژی دیتا هم رحم نمی‌کنند!
نزدیک به ۹۰ درصد از تمام ساختمان‌های استُکهُلم به شبکه گرمایش مرکزی وصل شده‌اند. این شهر یکی از عجایب بهینه‌سازی انرژی در جهان است. سال‌هاست که شهروندان این شهر انرژی گرمایشی خود را در فصل طولانی و سرد زمستان، از طریق آب گرم مرکزی که مسئولیت آن با شهرداری است تامین می‌کنند. خانه‌های پایتخت سوئد به سیستم مرکزی گرمایشی متصل است که وظیفه تامین یکپارچه انرژی را بر عهده دارد.
طی سال‌های اخیر هم بر اساس یک طرح جسورانه مراکز داده‌های اطلاعاتی استکهلم به سیستم گرمایش متصل شده‌اند و دولت سوئد در طرحی خلاقانه تصمیم گرفته از این انرژی گرمایشی برای گرم کردن هزاران خانه استفاده کرده و مبدل‌های حرارتی مرکز اطلاعات استکهلم به شبکه گرمایش شهری متصل شوند. گرمای تولیدی مراکز داده ظاهرا به چشم نمی‌آید اما هر بار که ما در اینترنت فعالیت می‌کنیم ویدیویی را تماشا می‌کنیم یا از سیستم داده‌های ابری استفاده می‌کنیم در واقع به تولید گرما در یک مرکز داده می‌پردازیم. اگر این مرکز داده جایگزین سوخت فسیلی برای گرمایش منازل شود به کنترل تغییرات آب و هوایی تا حدودی کمک خواهد کرد. سوئدی‌ها از گرمای مراکز داده‌پردازی هم نگذشتند.
کوپن صرفه‌جویی راهکار هلندی
یکی از طرح‌های تشویقی که هلند برای مشترکان برق و گاز در نظر گرفته این است که به شهروندان با کاهش مصرف انرژی کوپن‌هایی اختصاص می‌دهد که می‌توانند با آن کوپن به خرید اقلام بهینه‌سازی مصرف انرژی اقدام یا به صرفه‌جویی در آب کمک کنند. روایت یک شهروند حاکیست که این کوپن‌ها ۵۵ یورو ارزش دارد و با آن می‌شود لامپ کم مصرف فویل رادیاتور، نوار دور پنجره برای درزگیری یا سردوش برای صرفه‌جویی آب خرید.
کمک هزینه نقدی برای کم‌مصرف‌ها راهکار یونانی
در یونان ۴۶ درصد نیاز مردم و صنایع به انرژی از طریق گاز ۲۸ درصد از طریق انرژی‌های تجدیدپذیر (خورشیدی و بادی) ۱۵ درصد از طریق واردات، ۸ درصد از طریق زغال سنگ و ۳ درصد از طریق نیروگاه‌های برقابی تامین می‌شود.
بیشتر برق در کشور یونان توسط شرکت نیروی برق دولتی تامین می‌شود. به طور متوسط برای یک آپارتمان ۸۵ متری هزینه برق، گرمایش، خنک‌کننده، آب و زباله حدود ۱۵۰ یورو در ماه می‌شود، اما این کشور اعلام کرده به ازای کاهش مصرف برق خانوارها به آنها یارانه نقدی پرداخت می‌کند. به گزارش دویچه‌وله این کشور به ازای کاهش هر ۳۰۰ کیلووات مصرف ۹ یورو یارانه پرداخت می‌کند تا به این شکل میزان مصرف را کاهش دهد.
تشویق برای نصب پنل خورشیدی در ایتالیا
ایتالیا در میان کشورهای اروپایی از بهترین و درخشان‌ترین آفتاب برخوردار است. با وجود این هزینه برق نیز در این کشور نسبت به دیگر کشورهای اروپایی زیاد است. با این حال دولت ایتالیا برای این که مردم را به کاهش مصرف انرژی تشویق و آنها را به تولید‌کنندگان انرژی تبدیل کند، از مردم خواسته با نصب پنل‌های خورشیدی نه تنها برای خود برق تولید کنند بلکه مازاد آن را هم با سه برابر قیمت روز تولید‌کنندگان این کشور از آنها خریداری می‌کند. این برنامه مشابه برنامه‌ای است که از مدت‌ها پیش در آلمان به اجرا گذاشته شده بود. بسیاری از خانوارها و مصرف‌کنندگان برق در ایتالیا به دلیل بهای بالای برق به بستن قراردادهای کم‌هزینه‌تر برای مصرف برق در خانه‌هایشان روی آورده‌اند که سقف میزان دسترسی آنها را به برق کاهش می‌دهد.
سیستم اشتراکی گرمایشی در روسیه
در روسیه به دلیل هفت دهه سلطه کمونیسم و تفکر اشتراکی، خیلی چیزها مشترک است. حتی سامانه‌های گرمایشی! این ساختار کاملا منحصر به فرد، در مسکو پایتخت روسیه شامل ۵۰ موتورخانه بزرگ است که آب داغ را تولید می‌کند و از طریق لوله به خانه شهروندان می‌رساند. این سامانه با کمترین میزان هدر‌رفت انرژی کار می‌کند و به همین دلیل به مسکو کمک می‌کند تا تامین‌کننده ۳۰ درصد از گاز طبیعی اروپا باشد. مهم‌ترین مولفه این سیستم این است که شهروندان دخالتی در تنظیم دمای اتاق خود ندارند. این موتورخانه‌های بزرگ در اواخر تابستان روشن می‌شود و تا اوایل تابستان سال بعد، یکسره کار می‌کند. سپس سه هفته برای تعمیرات تعطیل می‌شود و باز همین روند ادامه دارد. این سیستم آب گرم خانه‌ها را هم تامین می‌کند، بهره‌وری بسیار بالایی دارد و به دلیل متمرکز بودن، بیشترین سازگاری را با محیط زیست دارد. انرژی مورد نیاز این سیستم یکپارچه عظیم، از طریق سوزاندن گاز و زغال سنگ تامین می‌شود. روسیه دارای بزرگترین منابع گازی جهان و همچنین بزرگترین صادرکننده گاز دنیاست.
شوفاژهای پربازده در شمال آمریکا
نیمی از خانه‌های آمریکا از گاز به عنوان سوخت اصلی گرمایش استفاده می‌کردند. اما از سال ۲۰۰۵ به دلیل گرانی گاز و بالا رفتن بهره‌وری به خاطر پیشرفت فناوری‌های گرمایش الکتریکی، سهم گاز در گرمایش خانگی، روز به روز کمتر شده و کم کم برق جانشین آن می‌شود. در این کشور به دلیل قوانین مستقل ایالتی و اقلیم‌های کاملا متفاوت، الگوهای مصرف انرژی در هر ایالت تفاوت‌های چشمگیری با سایر ایالت‌ها دارد. مثلا در ایالت میسوری که یکی از ایالت‌های منطقه Midwest این کشور است بیش از دیگر شهروندان آمریکا از گاز به عنوان سوخت اصلی گرمایشی استفاده می‌کنند.
۳۵ درصد کل گاز مصرف شده در میسوری در خانه‌ها مصرف می‌شود که رقم بسیار قابل توجهی است. در ایالت میسوری رایج‌ترین راه گرمایش خانگی با اختلاف زیاد استفاده از کوره یا بویلر است. معمولاً تاسیسات کوره و بویلر هر دو زیر ساختمان کار گذاشته می‌شود و عمده تفاوتشان در نحوه گرم کردن ساختمان است. کوره هوای گرم را از طریق لوله با کانال‌هایی شبیه کانال کولرهای آبی خودمان به داخل ساختمان می فرستد ولی بویلر آب را گرم می‌کند و کف هر طبقه به گردش در‌می‌آورد یا به داخل رادیاتورها می‌فرستد. بیشتر کوره یا بویلرها با گاز کار می‌کنند ولی مدل‌های برقی آن هم کم‌کم جای خود را در بازار باز می‌کند. دولت به منظور صرفه‌جویی در مصرف انرژی، قواعدی سفت و سخت برای بالا بردن بازده این وسایل در نظر گرفته است که باید توسط تولید‌کننده‌ها و مردم رعایت شود.
چراغ نفتی و کرسی در ژاپن
ژاپنی‌ها نه ذخایر گاز دارند و نه می‌توانند آن را از طریق خط لوله وارد کنند. دلیل آن هم دور بودن این کشور از کشورهای صادرکننده گاز است. بنابراین مجبورند آن را به شکل گاز طبیعی مایع شده LNG با استفاده از کشتی وارد کنند. ژاپن یکی از بزرگترین واردکنندگان گاز جهان است که ۴۰ درصد کل تجارت جهانی گاز مایع را به خود اختصاص می‌دهد.
اما از این همه، فقط ۸ درصد را به مصرف شهری اختصاص داده است و بیشتر آن را برای تولید برق به کار می‌برد. شگفت‌انگیز است اما بیشتر ژاپنی‌ها خانه هایشان را با نفت سفید گرم می‌کنند. به همین دلیل ژاپن بزرگترین مصرف‌کننده نفت سفید در دنیاست که در سال ۲۰۱۳، ۱۵ میلیون تن نفت سفید (معادل ۶۳ درصد مصرف جهانی) مصرف کرده است. در ژاپن وانت‌ها و خاورهایی با تانکر بزرگی از نفت سفید در شهر می‌چرخند و شهروندان نفت سفید مورد نیازشان را از آنها می‌خرند. روش دیگر گرمایش خانگی در ژاپن، انواع و اقسام بخاری‌های برقی است که با فناوری‌های مختلف ساخته می‌شود و تنوع بسیار زیادی دارد. روش سوم کرسی است همین کرسی‌هایی که تا ۳۰_۲۰ سال پیش در شهرهای ایران هم استفاده می‌شد ولی با گازرسانی شهری منسوخ شد. کرسی‌های ژاپنی به «کوتاتسو» معروف است و با برق کار می‌کند. روشی که خانواده را دور هم جمع می‌کند.
حکومت برق در سرزمین نفت و گاز شمال اروپا
نروژ از معدود کشورهای اروپایی است که دارای منابع نفتی و گازی زیادی است اما نروژی‌ها بیش از ۹۴ درصد گاز طبیعی تولیدی‌شان را به کشورهای اروپا می‌فروشند و درآمد چند ده میلیارد دلاری کسب می‌کنند. اما نروژی‌ها چطور خانه‌هایشان را گرم می‌کنند؟ با برق!
۷۳ درصد از گرمایش خانگی در این کشور، با استفاده از انرژی برق انجام می‌شود. که شامل انواع بخاری‌های برقی، گرمایش از کف، پمپ‌های حرارتی و همچنین گرمایش منطقه‌ای است. بخشی از روستاهای این کشور هم با سوزاندن هیزم، خانه‌های خود را گرم می‌کنند. نکته جالب در سامانه‌های گرمایش منطقه‌ای نروژ، استفاده آنها از سوخت‌های پاک به‌ویژه زباله است.
این سیستم‌های گرمایش منطقه‌ای، در شهرها وجود دارد و مردم می‌توانند برای خانه‌هایشان از آنها اشتراک بگیرند.
پرجمعیت‌ترین کشور جهان و تجربه بهینه‌سازی انرژی
مردم چین از اوایل پاییز شروع به پوشیدن لباس گرم می‌کنند و تا اواخر زمستان که هوا کم کم رو به اعتدال و خنکی می‌رود هر روز به تعداد لباس‌های گرم خود می‌افزایند. چینی‌ها که عمدتا در برج‌ها و ساختمان‌های چند طبقه زندگی می‌کنند فاقد بخاری یا شوفاژهای اختصاصی برای گرم کردن خانه هستند بلکه آنها از روشی به نام سیستم متمرکز گرمایشی محلات استفاده می‌کنند به این شکل که هر محله يك منبع بزرگ برای آب گرم دارد و آب گرم که با ذغال‌سنگ گرم می‌شود از این منبع بزرگ به صورت لوله‌کشی به منازل انتقال داده می‌شود. مساله گرما و استفاده از دستگاه‌های حرارتی از اولویت‌های مدیریت سوخت در چین است و برای کاستن از مصرف انرژی اصولا ساختمان‌ها به صورت کلی تحت مدیریت واحد قرار دارند و کمتر امکان دارد مردم به دلخواه بتوانند وسايل حرارتی اختصاصی مانند بخاری گازی و پکیج را مورد استفاده قرار دهند مگر اینکه از وسایل برقی خریداری شده استفاده کنند که هزینه سنگینی برای آنها خواهد داشت. بنابراین منازل چینی فاقد بخاری گازی پکیج دیواری و یا سیستم موتورخانه آپارتمانی هستند و مردم هر محله به يک صورت و به یک شیوه از آب گرم همان محله استفاده می‌کنند.
ذکر این نکته لازم است که چینی‌ها از این سیستم گرمایشی نه تنها برای گرم کردن خانه بلکه برای شستن ظروف و همچنین حمام هم استفاده می‌کنند به همین دلیل در ورودی هر واحد آپارتماني نيز يک كنتور برای احتساب میزان مصرف آب گرم و همچنین مبلغ هزینه آن تعبیه شده است. هزینه استفاده از سیستم گرمایشی برای گرم کردن منازل هم به صورت ثابت از خانوارها اخذ می‌شود. جدا از این روش، بعضی از آپارتمان‌ها نیز اقدام به نصب يك منبع بزرگ آب در پشت‌بام کرده و از طریق انرژی خورشیدی آن را گرم کرده و از طریق لوله‌کشی به واحدهای مسکونی ارسال می‌کنند. استفاده از سیستم‌های متمرکز نه تنها باعث تکثر تاسیسات مختلف در ساختمان‌ها و آپارتمان‌ها، اشغال فضاها و همچنین سر و صدای ناشی از سیستم‌های موتورخانه‌ای شده است بلکه آنها از روشی به نام مصرف انرژی از جمله گاز‌طبیعی را هم کاهش داده است. جالب است بدانید چینی‌ها از گاز طبیعی بسیار کم و فقط برای پخت و پز استفاده می‌کنند هر خانواره نیز فقط داراي يك اجاق گاز دو شعله برای آشپزی است البته در این میان از انرژی برق هم برای پخت و پز استفاده می‌کنند که به دلیل گران بودن قیمت اصلا به صرفه نیست.
با توجه به طرح ایده‌های تحولی و تجارب کشورها در جهت مصرف بهینه گاز و تامین پایدار خوراک مورد نیاز صنایع تولیدی در‌می‌یابیم که در کشور عزیزمان ایران با حجم عظیم منابع خدادادی گاز برای برون‌رفت از وضعیت بحران‌زای ناشی از محدودیت گاز صنایع و واحدهای تولیدی راهی جز برنامه‌ریزی و استفاده از ایده‌های سایر کشورها در این ارتباط وجود ندارد، هر ساله مساله قطعی گاز صنایع تولیدی به دنبال فصل سرما در زمستان ساده‌ترین و در دسترس‌ترین روشی است که تصمیم‌گیرندگان کشور اتخاذ می کنند بدون اینکه توجه به ضرر و زیان‌های تحمیل شده از این ناحیه به تولید و اقتصاد کشور داشته باشند هر چند این رویه تکراری هر ساله دیگر از معضل گذشته و به عادت تبدیل شده است آیا راهکاری اساسی برای خروج از این بحران وجود ندارد تا بیش از این شاهد خسارات و زیان‌های ناشی از عدم تامین خوراک به ویژه در پتروشیمی‌ها نباشیم رکود عمیقی که بر تولید کشور در حال حاضر به‌واسطه بحران قطعی گاز ایجاد شده چه کسی پاسخگو است.
هرچند تحقیقات و ارزیابی‌های میدانی نشان می‌دهد که مصرف گاز کشور در فصل سرد به‌دلیل تامین گرمایش خانه‌ها و اماکن تجاری و اداری نسبت به دوره گرم سال به‌شدت افزایش می‌یابد، به‌گونه‌ای که در فصل زمستان از ۸۵۰ میلیون مترمکعب گازی که وارد شبکه سراسری گاز کشور می‌شود، بیش از ۶۵۰ میلیون مترمکعب آن فقط در بخش خانگی و تجاری مصرف می‌شود و تنها کمتر از ۲۰۰ میلیون مترمکعب به بخش صنعت، خوراک واحدهای پتروشیمی، پالایشگاه‌ها و بخش‌های تولیدی اختصاص می‌یابد، زیرا اولویت تامین گاز در فصل زمستان با بخش خانگی است، بنابراین اگر نتوانیم مصرف گاز را کنترل کنیم، ناچار می‌شویم هر سال گاز کمتری را به بخش تولید تخصیص دهیم. تجربه چند سال اخیر نشان داده است مقدار تولید و مصرف گاز در اوج مصرف در فصل سرد به‌گونه‌ای است که به مدت سه ماه در سال با ناترازی روزانه حدود ۲۰۰ میلیون مترمکعب مواجه هستیم.
بر این اساس ذخیره‌سازی زیرزمینی و روزمینی گاز و استفاده از آن در فصل سرد برای افزایش پایداری تامین گاز ضروری و اجتناب‌ناپذیر است این در حالی است که اگر این رویه در راستای بهینه‌سازی مصرف گاز مدیریت نشود و سازوکار جدی برای آن پیش بینی نگردد تنها جایی که ضرر می‌بیند صنایع تولیدی که پیشران اقتصاد کشورند.
بنابراین به‌منظور جبران عدم‌النفع ناشی از محدودیت‌های تامین گاز صنایع و نیروگاه‌ها در فصل سرد، باید از تجربه‌های دیگر کشورها در این زمینه بهره برد و آن را در کشور پیاده‌سازی کرد. به این معنا که اگر بتوان مازاد گاز موجود در فصول گرم سال مانند بهار، تابستان و آغاز پاییز را به روش‌های مختلف مانند تبدیل آن به ال‌ان‌جی، سی‌ان‌جی یا اس‌ان‌جی ذخیره کنیم و از این ذخیره گازی برای دو تا سه ماه که در زمستان با کمبود گاز روبه‌رو هستیم در صنایع، نیروگاه‌ها و پتروشیمی‌ها و … استفاده کنیم، صنایع و نیروگاه‌ها و دیگر مراکز حساس می‌توانند به تولید یا خدمات خود در فصل سرد سال ادامه دهند، به این ترتیب ضریب بهره‌وری کارخانه‌ها هم افزایش می‌یابد به امید اینکه توجه به تولید ملی که دستاورد آن پیشرفت همه جانبه اقتصاد کشور است در اولویت اول تصمیم‌گیرندگان و تصمیم‌سازان قرار گیرد و بیش از این با سرنوشت تولید بازی نشود.