1403/05/06
بهینه‌سازی مصرف سوخت معطل ساختار ناکارآمد حکمرانی انرژی
قیمت نسبی انرژی در ایران کم است و اصلا بحثی در این باره وجود ندارد و در جایگاه واقعی خود قرار ندارد. این موضوع باعث شده که مصرف انرژی در کشور نیز از تعادل خارج شود، اما وقتی ما از انرژی صحبت می‌کنیم درباره یک سیستم و مجموعه‌ای از معادلات صحبت می‌کنیم نه یک معادله. قیمت انرژی در کشور بر قیمت همه‌چیز اثرگذار است، پس مشکلات فعلی در قیمت نسبی انرژی با یک نسخه قابل حل نیست. می‌گویند آقا قیمت را بالا ببرید همه‌چیز درست می‌شود، نه اصلا اینطور نیست. این موضوع، یک مسئله پیچیده است که نسخه حل آن نیز قطعا پیچیده خواهد بود. قیمت یکی از عوامل تعیین‌کننده در بهینه‌سازی است، ولی به تنهایی کافی نیست. به عنوان مثال اگر همین الان قیمت بنزین را معادل قیمت صادراتی حدود 60 سنت بر لیتر کنیم که معادل 30 هزار تومان است، شما مصرف یک خودروی معمولی کلاس B مثلا پراید را در نظر بگیرید. این خودرو حدودا در هر 100 کیلومتر 8 لیتر بنزین مصرف می‌کند. الان خودروهای کلاس B دنیا هر 100 کیلومتر حدود 3 الی 4 لیتر بنزین مصرف می‌کنند.
حالا مردم مصرف‌کننده بنزین با توجه به اینکه اجازه یا امکان واردات خودروی باکیفیت وجود ندارد، چطور باید بنزین را لیتری 30 هزار تومان پرداخت کنند. اگر امکان ارائه خودروی باکیفیت جهانی وجود داشته باشد، آن وقت قیمت را هم می‌توان اصلاح کرد. این مثال درباره قیمت برق و لامپ‌های پر‌مصرف یا قیمت گاز و بخاری‌های کم‌بازده وجود دارد. بدون بهبود استاندارد تجهیزات، افزایش قیمت فایده‌ای ندارد و صرفا فشار به مصرف‌کننده است. وقتی شما به عنوان سیاست‌گذار با اصلاح قیمت یک مسیری را می‌بندید، باید با ارائه تجهیزات باکیفیت یک مسیر دیگر را باز بگذارید. در این صورت است که اصلاح قیمت منجر به کنترل مصرف می‌شود. اصلا یکی از دلایلی که قانون هدفمندی یارانه‌ها ایجاد شد، همین بود که قیمت‌ها اصلاح شود و از عواید آن، پروژه‌های بهینه‌سازی اجرایی شود و همچنین با اعطای یارانه، درآمد مردم نیز افزایش یابد. به نظر بنده طرح تثبیت قیمت‌ها در مجلس هفتم هم یکی از کارهای اشتباه بود. قبل از آن، با اصلاح تدریجی قیمت انرژی در ایران به سمت قیمت واقعی حرکت می‌کرد. البته بنده با قیمت هدفگذاری شده برای رسیدن به آن، کاری ندارم، چون محل بحث است و باید قیمت نسبی واقعی را محاسبه کرد. اما به هر حال به تدریج قیمت انرژی در ایران در حال نزدیک شدن به قیمت واقعی بود. البته قصد آقایان این بود که به جای اصلاح تدریجی بحث هدفمندی یارانه‌ها را جلو ببرند که با شکست مواجه شد.
شرکت ملی نفت درکی از بهینه‌سازی مصرف سوخت ندارد
در تیم فوتبال برزیل همه دوست دارند مهاجم باشند و کسی دوست ندارد، دفاع بایستد. می‌دانید چرا؟ چون مردم مهاجم را دوست دارند و کسی محبوب می‌شود که گل بزند. این اشتباه مردم و پوپولیسم باعث شده است که همه در تیم برزیل بخواهند گل بزنند، به همین دلیل دفاع آنها ضعیف است و اخیرا به موفقیت نرسیده‌اند. این مثال فوتبالی دقیقا در موضوع تراز انرژی در ایران نیز وجود دارد. در ایران نیز همه مدیران دوست دارند، تولید انرژی را افزایش دهند و روبان قرمز آن را قیچی کنند و هیچکس دوست ندارد دیده نشود. بهینه‌سازی مصرف مثل دفاع کردن در تیم فوتبال برزیل است. شما می‌دانید مثلا دو جداره کردن یک میلیون پنجره چقدر حجم کارش زیاد است و اصلا دیده هم نمی‌شود. چرا دیده نمی‌شود؟ چون نمی‌توانی این پنجره‌ها جمع کنید و عظمت کار را یکجا نشان رسانه دهید، اما وقتی مثلا یک فاز پارس جنوبی راه می‌افتد، عظمت کار قابل مشاهده است. یک دلیل بی‌توجهی به بهینه‌سازی مصرف به همین پوپولیسم برمی‌گردد و دومی نیز مربوط به خلا ساختاری است. از دهه 30 روش سازمان برنامه، بودجه دادن برای هزینه کردن و افزایش تولید است. این سازمان هیچگاه بودجه نمی‌دهد که هزینه‌ای را کاهش دهد. ما هنوز مدل قراردادی مشخصی برای صرفه‌جویی انرژی در کشور نداریم. در زمان مسئولیت ما فقط دو سال طول کشید که مدیران شرکت ملی نفت را توجیه کنیم که در پروژه‌های بهینه‌سازی باید با طرف مقابل به عنوان سرمایه‌گذار برخورد کنیم نه پیمانکار، چون طرف مقابل سرمایه‌اش را وارد بخش بهینه‌سازی کرده است و ما باید دنبال آن بیفتیم و از او خواهش کنیم که سرمایه‌گذاری کند. چرا این اتفاق افتاد؟ زیرا اساسا شرکت ملی نفت به عنوان یک شرکت تولیدی، درکی از صرفه‌جویی و بهینه‌سازی مصرف انرژی ندارد.
اجرای بهینه‌سازی مصرف انرژی نیازمند یک نهاد فرا وزارتخانه‌ای است
از اواسط و اواخر دهه هفتاد دو سازمان بهینه‌سازی مصرف ذیل دو وزارتخانه نیرو و نفت ایجاد شدند. تا اینجای کار بنده ایرادی در ساختار نمی‌بینم زیرا دو تا بچه متولد شده است که باید یک پدر و مادر برای اینکه از سختی‌ها و گرفتاری‌ها عبور کند و موثر واقع شود مسئولیت آنها را برعهده بگیرند. اما این کار لازم بود، ولی کافی نبود. به نظر بنده این کودک هم‌اکنون به دو جوان برنا تبدیل شده‌اند و باید از وزارت نیرو و وزارت نفت جدا شوند. این وزارتخانه اینقدر مشکلات متعدد در بخش تولید و توزیع انرژی دارند که دیگر زمانی برای بهینه‌سازی برای آنها باقی نمانده است و گذشت آن زمانی که وزارت نفت یک تا دو میلیارد دلار از منابع خودش برای بهینه‌سازی خرج می‌کرد. همچنین الان هم وزارت نفت و هم وزارت نیرو از مسببان اتلاف انرژی در کشور هستند و طبیعتا این دو شرکت بهینه‌سازی در ساختار فعلی توان اصلاح آن را ندارند. راندمان نیروگاه‌های ایران میانگین حدود 35 درصد است، ولی طبق استاندارد باید حدود 60 درصد باشد. خب چه نهادی باید نسبت به این وضعیت گلایه داشته و وزارت نیرو را به سمت اصلاح هدایت کند؟ مجموع ساتبا، این مجموعه که خودش زیرمجموعه وزارت نیرو است. پس باید جایگاهی برای بهینه‌سازی مصرف در نظر گرفت که بتواند وزیر نیرو را ملزم به پاسخگویی کند. عین همین موضوع در وزارت نفت هم وجود دارد. در بسیاری از موارد برای اجرای یک پروژه بهینه‌سازی نیاز بود که مثلا وزارت نفت بتواند وزارت صمت یا وزارت جهاد کشاورزی و سایر وزارتخانه‌ها را سرخط کند ولی این امکان وجود نداشت، زیرا قدرت مثلا وزیر نفت با سایر وزرا تقریبا برابر بود. ولی اگر جایگاه کسی که بهینه‌سازی را پیگیری می‌کند، بالاتر از وزرا باشد، آن وزیر ملزم به پاسخگویی است.
پس به نظر بنده باید یک تجدید ساختار در موضوع بهینه‌سازی مصرف سوخت رخ بدهد و نهادهای فعلی ادغام شوند و جایگاهی برای آنها تعریف شود که فراوزارتخانه‌ای بوده و یا زیرمجموعه مستقیم رئیس جمهور باشد یا موازی با آن قرار گیرد. سخن گفتن درباره ناترازی انرژی الان برای مردم موضوعی جدیدی شده است، اما این موضوع برای ما خاطره است. ما نمودارهایی که از 20 سال پیش رسم می‌کردیم نشان می‌داد که از همین سال‌ها ناترازی انرژی در ایران آغاز می‌شود و باید فکری اساسی به حال آن کرد، چرا که نمودار مصرف و ناترازی به صورت نمایی به شدت افزایش می‌یابد.