1404/09/26
پژوهش و نوآوری؛ حلقه مفقوده رقابت منطقهای ایران و عربستان در صنعت پتروشیمی
در این میان، سابیک عربستان مدل نسبتاً پیشرفتهای از سرمایهگذاری در پژوهش و توسعه (R&D) ارائه کرده است؛ مدلی که امروز به یکی از ارکان مزیت پایدار این شرکت تبدیل شده است. مقایسه تجربه موفق سابیک با وضعیت هلدینگ خلیجفارس و صنعت پتروشیمی ایران، تصویر روشنی از فاصله موجود و فرصتهای قابل جبران ارائه میدهد؛ فرصتی که با تقویت تحقیق و توسعه، ایجاد انسجام در فعالیتهای پژوهشی و تمرکز بر توسعه محصولات پیشرفته میتواند بهسرعت به نتیجه برسد.
گزارش یکپارچه عملکرد سالیانه سابیک در سال ۲۰۲۴ نشان میدهد که این شرکت بیش از ۲ هزار نیروی پژوهشی را در شبکهای از مراکز تحقیقاتی در عربستان، اروپا، آمریکا و آسیا بهکار گرفته و پرتفوی پتنت آن از ۱۱ هزار ثبت اختراع فراتر رفته است. هزینه تحقیق و توسعه این شرکت نیز در سال گذشته به حدود ۰.۵۵ میلیارد دلار رسیده؛ معادل نزدیک به ۱.۵ درصد فروش خالص سال. هرچند این نسبت در مقایسه با شرکتهای تماماً تکنولوژیمحور جهان هنوز متوسط ارزیابی میشود، اما برای یک شرکت پتروشیمی با سبد محصولات متنوع، سطحی معنادار است. محورهای اصلی نوآوری در سابیک شامل مواردی نظیر توسعه محصولات با ارزش افزوده بالا مانند پلیکربناتها، رزینهای مهندسی و مواد ویژه صنایع خودرو و الکترونیک، فناوریهای کمکربن نظیر الکتریفیکاسیون کورههای شکافت و پروژههای بازیافت پیشرفته، ورود سریع نتایج پژوهش به مرحله پایلوت و سپس تولید تجاری می باشد. سابیک با چنین ساختاری، پژوهش و توسعه را به «ماشین تولید مزیت» تبدیل کرده است؛ ماشینی که بهطور همزمان بازده اقتصادی، تمایز محصولی و انطباق با مقررات زیستمحیطی بازارهای اروپایی و آسیایی را تأمین میکند.
با وجود عملکرد مالی قوی و سرمایهگذاری گسترده هلدینگ خلیج فارس و کسب جایگاه دوازدهم در رتبهبندی جهانی ICIS ، سهم تحقیق و توسعه هنوز با استانداردهای جهانی فاصله دارد، بر اساس گزارش ICIS، این شرکت در سال گذشته ۱۹.۵ میلیارد دلار فروش و ۱۳۸ میلیون دلار هزینه تحقیق و توسعه داشته است. اگرچه این رقم نسبت به سال قبل ۶.۲ درصد رشد داشته، اما سهم R&D از کل فروش تنها حدود ۰.۷ درصد است؛ رقمی که در مقایسه با شرکتهای بزرگ پتروشیمی و شیمیایی جهان مانند باسف، سابیک و اینئوس که معمولاً بین ۱.۵ تا ۷ درصد فروش خود را به تحقیق و توسعه اختصاص میدهند، بسیار پایین است. برای حفظ رقابتپذیری و حرکت به سمت محصولات با ارزش افزوده بالاتر و فناوریهای کمکربن، نیاز است برنامهای مرحلهای برای افزایش سرمایهگذاری در R&D اجرا شود تا جایگاه فناورانه و مزیت رقابتی هلدینگ در آینده تقویت شود. سیاستهایی مانند اختصاص حداقل دو درصد از درآمد به تحقیق و توسعه، توسعه مراکز نوآوری و ایجاد صندوقهای سرمایهگذاری فناوری، از نشانههای مثبت حرکت در مسیر نوآوری هستند. با این حال، چند شکاف مهم همچنان باقی است:
فقدان شفافیت آماری: برخلاف سابیک، تاکنون گزارشهای عمومی منظم درباره حجم واقعی سرمایهگذاری R&D، تعداد پتنتها، نیروی انسانی پژوهشی و میزان تجاریسازی منتشر نشده است.
مقیاس و پراکندگی فعالیتها: فعالیتهای نوآورانه در شرکتهای زیرمجموعه وجود دارد، اما ساختار شبکهای یکپارچه، مشابه مدل سابیک، به شکل کامل شکل نگرفته است.
محدودیت در بینالمللیسازی نوآوری: در غیاب حضور گسترده در بازارهای جهانی و ثبت اختراعات بینالمللی، بخشی از ارزش نوآوریها در سطح داخلی محدود میماند.
تمرکز کمتر بر محصولات تخصصی: سبد محصولات صنعت ایران هنوز عمدتاً کالایی است و فاصله با زنجیرههای ارزش افزوده بالا همچنان قابل توجه است.
پیامد رقابتی و مسیر پیشنهادی شتاب جهانی برای تولید پاکتر، کمکربنتر و مواد تخصصیتر، مسیر آینده پتروشیمی را تعیین میکند. عربستان با سابیک، خود را برای این آینده آماده کرده است؛ ایران نیز از ظرفیتهای خام، نیروی انسانی و زیرساختهای صنعتی لازم برخوردار است، اما برای پر کردن شکاف پژوهشی باید اقدامات محوری مهمی همانند ایجاد نظام شفاف گزارشدهی R&D شامل هزینهها، تعداد پتنتها و نرخ تبدیل پژوهش به محصول، افزایش هدفمند سرمایهگذاری در حوزههای کمکربن، مواد پیشرفته و فناوریهای نوین بازیافت، یکپارچهسازی مراکز پژوهشی صنعت پتروشیمی و جلوگیری از دوبارهکاری و توسعه مالکیت فکری بینالمللی و همکاری گستردهتر با مراکز تحقیقاتی جهان را در اولویت قرار دهد.
در رقابت جدید پتروشیمی منطقه، ظرفیت و خوراک تنها نقطه شروع هستند؛ آنچه مزیت پایدار را میسازد «نوآوری ساختاریافته» است. سابیک این مسیر را بهخوبی درک و اجرا کرده است. هلدینگ خلیجفارس و صنعت پتروشیمی ایران نیز اگر سرمایهگذاری پژوهشی خود را شفاف، سازمانیافته و بینالمللی کنند، میتوانند از رقابتی کالایی فاصله گرفته و وارد بازی ارزشافزوده شوند؛ بازیای که آینده صنعت پتروشیمی در آن رقم خواهد خورد.